Wat is hoogsensitiviteit? Uitleg voor therapeuten & HSP'ers
Wist je dat hoogsensitiviteit een persoonlijkheidskenmerk is? Eén op de vijf mensen wordt geboren met een extra gevoelig zenuwstelsel. Het komt ook in het dierenrijk voor: het is hoe de natuur bedoeld is. Veel hoogsensitieve mensen (HSP’ers) hebben echter last van hun hoogsensitiviteit. Ze raken snel overprikkeld, zijn gevoeliger voor stress en weten vaak niet hoe ze om moeten gaan met alles wat ze ervaren en voelen.
Als je goed om leert gaan met overprikkeling én je grenzen aan leert geven – dan kun je als HSP’er in je kracht leren staan en je hooggevoeligheid ervaren als iets positiefs. Ook kun je stress en burn-outs makkelijker leren voorkomen als je zorgt voor genoeg ‘rest & reset’ momenten. Als coach of therapeut kun je je cliënten hierbij helpen.
Hard geluid, fel licht, spanning in de lucht: bij HSP’ers komen prikkels hard binnen. Zo’n 1 op de 5 mensen, 20% van de bevolking, wordt hoogsensitief geboren. Als hoogsensitief persoon heb je een extra gevoelig zenuwstelsel. Je wordt sterk beïnvloed door prikkels van buitenaf en je bent gevoeliger voor stress en burn-outs (bron).
Hoogsensitiviteit is in de meest pure zin: diepgaande informatieverwerking in de hersenen. De diepte van verwerking betekent dat hoogsensitieve mensen een intense waarneming hebben van allerlei details in hun omgeving. Dit wil zeggen dat HSP’ers letterlijk veel meer zien, ruiken, emoties voelen, indrukken en lichamelijke sensaties ervaren dan niet-HSP’ers.
Dit betekent dat een HSP’er meer nadenkt en bijzaken en gevolgen overweegt dan een niet-HSP’er. De diepgaande informatieverwerking in de hersenen, het nadenken, is absoluut een kwaliteit van hoogsensitiviteit. Tijdens dit proces schakelen HSP’ers heel vaak van het ene feit naar het andere feit. Ondertussen duiken er diverse ideeën, creatieve hersenspinsels, nieuwe strategieën en associaties op. HSP’ers schatten snel risico’s en kansen in, maar denken wel diep na over de gevolgen hiervan: ze nemen alles mee in hun gedachtegang. En soms leidt dat tot verwarde reacties van vrienden, collega’s of familieleden, die glazig kunnen kijken als HSP’ers hun ‘logica’ uiteenzetten. En dat is dan soms even schakelen, omdat HSP’ers zelf vaak niet doorhebben dat ze 10 stappen vooruit denken en soms sneller denken dan anderen. Iedere HSP’er denkt graag vooruit. Wat zou er kunnen gebeuren? Welk scenario is het meest te verwachten? Wat zijn de voordelen, nadelen en consequenties? Hoe had een bepaalde situatie beter aangepakt kunnen worden? Hoe hadden anderen zich gevoeld als het anders was gegaan? Zelfs in scenariodenken, houden HSP’ers rekening met de reacties en gevoelens van anderen. Deze eindeloze stroom van gedachten slaat al snel om in piekeren.
Door deze diepe manier van denken, ervaren en verwerken, is het logisch dat hoogsensitieve mensen sneller overprikkeld raken. Alle gevoelens, indrukken en gedachten kosten meer tijd om te verwerken. De emoties die deze indrukken oproepen zijn vaak ook intens (emotionele intensiteit). Hierdoor kan er sneller stress ontstaan, zeker als er te weinig oplaadtijd en ontspanning is.
De afgelopen jaren is er meer wetenschappelijk onderzoek gedaan naar hoogsensitiviteit. Hieruit blijkt dat de verwerking van prikkels in de hersenen bij hooggevoelige mensen anders verloopt. Dit is iets wat gelukkig steeds meer psychologen, therapeuten, psychiaters en huisartsen erkennen en naar handelen.
Wat is precies het verschil tussen hoogsensitiviteit en hooggevoeligheid? Hoogsensitiviteit gaat over het persoonlijkheidskenmerk: meer informatie vanuit je omgeving (en in jezelf) opnemen en dit dieper verwerken. Hooggevoeligheid kan hier een gevolg van zijn: dit is de emotionele reactie op de overprikkeling van al deze informatie. Bekijk video ‘Wat is hooggevoeligheid’.
De Engelse wetenschappelijke term is sensory processing sensitivity, maar men heeft de eigenschap ‘hoogsensitiviteit/sensory processing sensitivity’ ook onderzocht onder biological sensitivity to context.
De Oostenrijkse psycholoog en psychiater Carl Jung sprak in 1913 al van ‘aangeboren sensitiviteit’. Volgens Jung bepaalt onze gevoeligheid mede hoe we de wereld ervaren. In 1935 publiceerde de Duitse theoloog en psychotherapeut Eduard Schweingruber het boek ‘Der Sensible Mensch’, over mensen die gevoeliger zijn voor pijn, emoties en die sneller vermoeid raken.
Vanaf de jaren ‘50 in de 20e eeuw krijgt de eigenschap aandacht vanuit de persoonlijkheids- en ontwikkelingspsychologie: de Duits-Britse Hans Eysenck onderzoekt prikkelgevoeligheid in het kader van introversie (lees meer). De Amerikaanse psycholoog Jerome Kagan verdiept zich in ‘high reactive children’ (lees meer).
In 1978 werkte de Duitse psychiater Klager het theoretische concept uit: volgens hem is de oorzaak van hoogsensitiviteit te vinden in de thalamus. Dit schakelcentrum in de hersenen fungeert als een soort filter. Belangrijke informatie wordt hier gesorteerd en geselecteerd, vervolgens wordt het doorgestuurd naar de juiste gebieden in de hersenschors. Bij hoogsensitieve mensen laat dit schakelcentrum meer prikkels door.
In 1997 verscheen een artikel van Elaine Aron en Art Aron in het gerenommeerde tijdschrift ‘Journal of Personality and Social Psychology’. Volgens dit psychologen echtpaar ervaren personen met hoogsensitiviteit de wereld op een intensere manier. Hoogsensitiviteit heeft te maken met diepgaande verwerking van externe invloeden. Mensen met deze aangeboren eigenschap hebben een verhoogde sensitiviteit voor subtiele omgevingsstimuli, waardoor ze meer dan gemiddeld afzondering nodig hebben om deze prikkels te verwerken. Wanneer HSP’ers dit niet doen hebben ze sneller last van stress en raken ze overprikkeld. Volgens Elaine Aron wordt 15 à 20 procent van alle mensen geboren met de eigenschap hoogsensitiviteit (Sensory processing sensitivity 1997).
Uit diverse studies blijkt dat de hersenen van hoogsensitieve mensen anders werken. De Belgische klinisch psycholoog Elke van Hoof van de Vrije Universiteit Brussel vergeleek fMRI-scans van ruim 1500 volwassenen en zag dat de meesten van de onderzochten een filter hebben in het informatieverwerkingssysteem. Informatie die we op een gegeven moment niet nodig hebben, filteren we eruit. Mensen die hooggevoelig zijn, kunnen dat niet. Bij HSP’ers komen er dus veel prikkels tegelijk binnen. Ook bij het uitvoeren van een taak zijn bij hoogsensitieve mensen meer hersengebieden actief dan bij niet HSP’ers. “Daardoor vindt er een diepere verwerking plaats”, concludeerde Elke van Hoof op basis van haar studie uit 2015. Dit wil zeggen: hoogsensitieve mensen denken langer en dieper na over vraagstukken en belichten het van alle kanten. Dit betekent ook dat HSP’ers dingen te complex kunnen maken en de neiging hebben om te piekeren.
In vergelijkbare fMRI-studies zagen andere onderzoekers dat HSP’ers sneller en beter kleine verschillen opmerken tussen 2 afbeeldingen die op het eerste gezicht hetzelfde lijken. In rust is het brein van hoogsensitieve mensen ook actiever, alert op gevaar.
Verder zijn er nog meer onderzoeken naar hoogsensitiviteit gedaan. Hieronder volgt een beknopt lijstje over de wetenschappelijke bevindingen:
De Engelse term ‘sensory-processing-sensitivity’, de wetenschappelijke term voor hoogsensitiviteit, werd pas voor het eerst in 1997 door het Amerikaanse psychologen echtpaar Elaine en Art Aron gebruikt. Zij publiceerden het allereerste wetenschappelijke artikel hierover in het eerder genoemde tijdschrift: ‘Sensory-processing sensitivity and its relation to introversion and emotionality.‘
Dat wil niet zeggen dat hoogsensitiviteit een nieuwe eigenschap is: dit heeft altijd al bestaan en er is in wetenschappelijk onderzoek vaak over geschreven – alleen werd het regelmatig anders genoemd. Dr. Aron heeft als eerste alle kennis gebundeld en in samenhang beschreven in haar onderzoek. Volgens Aron heeft hoogsensitiviteit een evolutionair voordeel. Er zijn honderden diersoorten waarin een deel van de populatie hoogsensitief is. Deze hoogsensitieve dieren merken meer op, zijn gevaar sneller op het spoor en hebben een beter gevoel voor een geschikte leefomgeving.
Een mooi voorbeeld is hoe hoogsensitieve antilopen worden ingezet in de kudde. Antilopen migreren als kudde. Als ze een grote afstand moeten afleggen over een open vlakte, lopen de meest sensitieve antilopen aan de buitenkant. Deze hoogsensitieve antilopen kunnen als eerste gevaar aanvoelen, zien, horen en ruiken. Zodra er een gevaar is, slaan de hoogsensitieve dieren alarm: de sterkste antilopen bewegen zich vervolgens naar de buitenflanken en de sensitieve dieren bevinden zich tijdelijk in het beschermde midden van de kudde.
“Hoogsensitiviteit is een aangeboren temperament met een grote gevoeligheid voor (interne en externe) stimuli en het diepgaand verwerken van en sterk reageren op deze informatie.” – Esther Bergsma – 2017
Volgens Dr. Elaine Aron zijn dit de kenmerken van hoogsensitiviteit: D.O.E.S.
D – Diepgaande informatieverwerking: je denkt langer en dieper na, maakt scenario’s in je hoofd, overziet snel de mogelijkheden en risico’s. Je hersenen werken sterker op een dieper niveau. Alles wat je ziet, hoort, voelt, ruikt, proeft en via beweging waarneemt, wordt dieper verwerkt. Je denkt er uitgebreider over na. Je verbindt informatie met elkaar. Dit gaat soms razendsnel, maar kan ook meer tijd kosten.
O – Overstimulatie: je functioneert niet goed als er te veel prikkels zijn. Snellere overprikkeling door een gevoelig zenuwstelsel, met meer stress als gevolg.
E – Emotionele intensiteit: het aanvoelen van sfeer en emoties van anderen, sterk empathisch vermogen en je eigen emoties intenser ervaren dan niet-HSP’ers. Je reageert sterker op positieve prikkels en ervaringen. Ook negatieve prikkels worden sterker en intenser ervaren dan bij niet HSP’ers.
S – Sensorische gevoeligheid: subtiele signalen pik je beter op dan anderen. Gevoelig zijn voor fel licht, geluid, prikkelende labeltjes van kleding, kou, warmte, maar ook gevoelig zijn voor stimulerende middelen zoals cafeïne, suiker en alcohol.
HSP-test voor jezelf of je cliënten
Dr. Elaine Aron ontwikkelde een Engelstalige test met 14 vragen, die je zelf kunt doen of door je cliënten kunt laten invullen. De test kun je ook in het Nederlands doen.
Toch zijn er onder HSP’ers grote verschillen te vinden. Dit ligt met name aan de opvoeding en omgeving waarin de hooggevoelige persoon is opgegroeid. Is de HSP’er in een onveilige, onrustige omgeving opgegroeid, dan is er op latere leeftijd een grotere kans op faalangst en angststoornissen. Hoogsensitieve mensen die in een onveilig omgeving opgroeien voelen zich ook sneller afgewezen. Is de HSP’er juist in een veilige omgeving opgegroeid, waarin er veel complimenten (of juist alleen maar) door ouders werden uitgedeeld, dan kun je als hoogsensitief persoon beter functioneren. Hier staat wel tegenover dat deze HSP’er bijvoorbeeld slechter tegen kritiek kan, omdat dit niet (genoeg) werd gegeven in de opvoeding. Zowel negatieve als positieve ervaringen in de jeugd van een HSP’er komen intenser binnen.
Ook je huidige leefomgeving en levenservaringen zijn van belang bij je functioneren als HSP’er.
Wat goed is om te weten, is dat er verschillende soorten HSP’ers zijn: introverte en extraverte. Dr. Elaine Aron heeft ontdekt dat 70% van de HSP’ers introvert is en 30% extravert. Het is een misverstand dat alle rustzoekers introvert zijn en alle prikkelzoekers extravert. Het wisselt ook nog eens per situatie. Ook kun je gedrag aanleren zodat je in je gedrag extraverter doet dan je eigenlijk bent. Ben je niet uitgesproken introvert of extravert? Dat noem je ambivert.
In het dagelijkse taalgebruik verwijst de term extravert naar mensen die makkelijk sociale contacten leggen, op een uitbundige manier reageren, graag in de spotlight staan en energiek zijn of overkomen. Introvert noemen we mensen die verlegen en ingetogen, meer op zichzelf zijn. Dit is niet de definitie zoals die in de psychologie gebruikt wordt.
In de psychologie wordt het verschil tussen introverte en extraverte personen beschreven als een verschil in oriëntatie. Een introvert persoon is gericht op zijn of haar innerlijke belevingswereld; zijn of haar gedachten en gevoelens. Hij/zij krijgt nieuwe energie door zich af te zonderen. Een extravert persoon is gericht op de buitenwereld en andere mensen. Hij/zij krijgt energie uit de interactie met anderen.
Voor de meeste mensen geldt dat ze in sommige situaties meer introvert zijn en in andere situaties meer extravert. Mensen zijn dus niet altijd per definitie introvert of extravert. Toch herkennen veel mensen wel de voorkeur voor opladen in gezelschap van anderen of juist alleen; en zijn mensen dominanter introvert of extravert.
Volgens Elaine Aron zijn er 4 typen HSP’ers te onderscheiden:
1. Introverte Rustzoeker
Deze HSP’er brengt graag tijd alleen door. Doet het liefste activiteiten alleen of een-op-een. Rust, regelmaat en routine hebben de voorkeur. De Introverte Rustzoeker houdt zich vooral bezig met de eigen gedachten, emoties en ideeën. Deze persoon raakt overprikkeld als hij/zij veel tijd doorbrengt met meerdere mensen of groepen mensen, waardoor alle gedachten, emoties en prikkels voor overstimulatie kunnen zorgen.
2. Extraverte Rustzoeker
Deze persoon worstelt met de innerlijke behoefte aan rust, regelmaat en routine aan de ene kant en zich sterk naar buiten richten (op uitingen van anderen) aan de andere kant. Dit type moet goed op persoonlijke grenzen en behoeftes letten. Het gevaar van overprikkeling ligt snel op de loer door te veel tijd met anderen/groepen mensen door te brengen, te veel voor anderen te zorgen en te weinig aandacht te schenken aan zelf opladen en de eigen behoeftes.
3. Introverte Sensatiezoeker
De Introverte Sensatiezoeker wil graag activiteiten, diversiteit en afwisseling in het leven, maar niet in een grote sociale context. Deze HSP’er kan veel verschillende en uitdagende activiteiten doen, alleen of een-op-een. Dit type HSP’er zoekt nieuwe ervaringen meestal niet via het contact met andere mensen, maar via bijzondere emotionele ervaringen en verkenningen (kunst, spiritualiteit, kennis verwerven over een onderwerp dat hen fascineert). Overprikkeling ontstaat door een te drukke interne wereld (alle gedachtes en gevoelens) of te veel activiteiten doen.
4. Extraverte Sensatiezoeker (HSS & HSP)
Een sensatiezoekende HSP’er leeft met één voet op het gaspedaal en met de andere voet op de rem. Dit wordt ook wel de HSS genoemd: de hoogsensitieve high sensation seekers. Deze mensen willen prikkels niet mijden, maar intens ervaren. Om zich goed te voelen, heeft hij/zij voldoende kwalitatieve prikkels nodig evenals voldoende rust. Als een Extraverte Sensatiezoeker te weinig gas geeft en te veel remt, is er kans op een ‘bore-out’ door onderprikkeling (hierover in een volgende blog meer). Als de HSS’er te veel gas geeft en te weinig op de rem trapt, dreigt de welbekende burn-out. Het is dus belangrijk om genoeg prikkels te ervaren en uitgedaagd te worden (bijvoorbeeld op werk), maar het is even belangrijk om op tijd gas terug te nemen als je teveel hooi op je vork neemt.
Tijdig ruimte en rust nemen en op jezelf zijn, is voor deze HSS’er heel belangrijk. Evenals genoeg kwalitatieve prikkels ervaren en niet verveeld raken. Aandachtspunt: grenzen.
Psycholoog onderzoeker Marvin Zuckerman heeft vanaf de jaren ’60 in de vorige eeuw veel onderzoek gedaan naar het persoonlijkheidskenmerk Sensation Seeking. Hij zegt dat je Sensation Seeking kunt zien als een evolutionaire aanpassing. Het hielp vroeger bij problemen om te overleven en voort te kunnen planten, omdat de sensation seeker een grotere bereidheid en openheid heeft om af te gaan op nieuwe situaties of nieuwe omgevingen te verkennen.
Zijn definitie van HSS is: “Sensation Seeking is het zoeken naar gevarieerde, nieuwe, complexe en intense sensaties en ervaringen en de bereidheid om fysieke, sociale, juridische en financiële risico’s te nemen omwille van een dergelijke ervaring. Hieruit blijkt dus dat de intense gevoelservaring leidend is en niet het nemen van risico’s.”
High Sensation Seeker Test
Als je wilt weten of jij (of je cliënt) behoort tot de sensatiezoekers, dan kun je dat online testen.
Hoogsensitiviteit wordt al snel in het rijtje labels als ADHD, ADD of autisme genoemd, maar ondanks sommige vergelijkbare kenmerken (snel overprikkeld zijn, prikkels komen harder binnen), gaat de vergelijking niet op. Het belangrijkste verschil: hoogsensitiviteit wordt door onderzoekers gezien als een persoonlijkheidskenmerk (‘temperament’) en niet als een aandoening of stoornis.
Je bént hoogsensitief, je ‘hebt’ het niet. Hoogsensitiviteit staat niet in de DSM (het handboek voor psychiatrische aandoeningen). Ook werkt ADD/ADHD medicatie niet bij HSP’ers.
Wat ontzettend belangrijk is voor HSP’ers, is overprikkeling voorkomen, op tijd opladen en goed voor jezelf zorgen. Ook de positieve eigenschappen belichten en hier trots op zijn, is van groot belang. Hier kun je als coach/therapeut een belangrijke rol in spelen. Hieronder volgen wat voorbeelden en tips:
1. Zorg goed voor jezelf: geef grenzen aan
Selfcare, goed voor jezelf zorgen, weten wat je nodig hebt, je eigen grenzen aan durven en weten te geven en je eigen welzijn en energie vooropzetten. Niet voor iedereen even makkelijk, vooral niet voor HSP’ers, omdat zij zich snel schuldig voelen omdat ze zich erg goed in anderen weten te verplaatsen. Toch is zelfzorg één van de belangrijkste manieren om overprikkeling te voorkomen en in je kracht te kunnen staan.
2. Plan uitrust- en oplaadtijd in: reset & recharge
Continu bezig zijn kost veel energie. Plan tijd voor jezelf in, zodat je je gevoelige zenuwstelsel kunt ‘ontprikkelen’. Ga een wandeling maken in de natuur, lees thuis een boek, ga naar yoga, mediteer, ga een stuk fietsen – oplaadtijd betekent voor iedereen iets anders. Zelf weet je goed waar je rustig van wordt. Deze uitrust tijd bewust inplannen (zodat je het niet vergeet/het laat ondersneeuwen) is van belang.
3. Eet op tijd én gezond
Plan je eetmomenten op tijd in, eet genoeg, maar niet teveel. Eet liever geen bewerkt voedsel, geraffineerde suikers en limiteer je cafeïne-inname. Dit heeft bij HSP’ers een extra heftig effect. In feite doen deze middelen meer kwaad dan goed: HSP’ers zijn van zichzelf al alert genoeg. Wanneer ze zich niet alert voelen en juist moe, dan is dit een duidelijk teken van overprikkeld zijn en niet genoeg tijd nemen om (alleen, op jouw eigen manier) op te laden.
4. Wees trots op deze eigenschap én de talenten die erbij komen kijken
De negatieve effecten van overprikkeld zijn omdat je hoogsensitief bent, zijn ingrijpend en daarom wordt hier zoveel over geschreven. Toch is het heel belangrijk om ook de talenten van HSP’ers te erkennen, hier trots op te zijn en hiermee te werken. Voor het boek ‘Het Hoogsensitieve Brein’ heeft Esther Bergsma 5500 HSP’ers wereldwijd geïnterviewd en de mensen naar hun talenten gevraagd. Dit noemden ze o.a. als hun talenten:
Empathie is een prachtige eigenschap, wat deze video mooi weergeeft.
5. Wees je bewust van je valkuilen – herken overprikkeling en leer ermee omgaan
Dezelfde 5500 mensen noemden de volgende klachten wanneer ze overprikkeld zijn: teveel gedachten (76%), vermoeidheid (75%), behoefte om je terug te trekken (68%), moeite om je te concentreren (68%), contact met anderen vermijden (68%), prikkelbaarheid (66%), negatieve gedachten (64%), zelfkritiek (63%), vergeetachtigheid (62%), slaapproblemen (59%), en (hoofd)pijnklachten (50%). Ook gaven de 5500 onderzochte HSP’ers aan zich rusteloos te voelen (43%), meer fouten te maken (41%) en minder goed te presteren (41%). Een goed boek om te lezen is: ‘Overprikkeld – eerste hulp bij hoogsensitiviteit’. Uit het onderzoek van Bergsma bleek dat 44% van de HSP werknemers zegt dat zij dagelijks 1 of meerdere keren overprikkeld raken op hun werk.
Wil je meer leren en lezen over hoogsensitiviteit? Wij raden de volgende boeken aan:
In deze video legt Prof. Dr. Elke van Hoof bovendien uit hoe je als HSP’er je grenzen aan kunt geven door middel van verbindende communicatie. In deze video praat Sanny Verhoeven met Susan Marletta Hart (HSP Coach). Susan kwam er tijdens haar studie Oosterse Geneeswijzen achter dat ze zelf hoogsensitief is. Er was in die tijd nog niet veel over bekend. Ze werkte als redacteur bij de televisie, een baan die veel van haar vroeg. Ze heeft een lange weg achter de rug, maar staat nu als HSP’er in haar kracht door hoogsensitieve mensen te coachen. Ook schrijft ze boeken over hoogsensitiviteit.
Zoals je inmiddels weet, is er veel te lezen en leren over hoogsensitiviteit. Wat in onze ogen belangrijk is, omdat we leven in een wereld waarin de prikkels je om de oren vliegen en steeds meer mensen te maken hebben met stress en burn-outs. Hoe meer huisartsen, therapeuten, coaches en psychologen weten over hoogsensitiviteit, hoe beter het begrip en de begeleiding zal zijn, en hoe beter er samengewerkt wordt. En uiteindelijk: hoe 1 op de 5 mensen steeds beter in hun kracht kunnen staan en burn-outs kunnen worden vermeden.
Er zijn bij Con Amore twee nascholingen te volgen over dit onderwerp: een nascholing over het hoogsensitieve kind én een over hoogsensitieve volwassenen. De nascholingen worden verzorgd in samenwerking met kinder- & gezinspsycholoog Anoek Drieman en zijn zowel op locatie als online te volgen.
Wij gebruiken cookies op deze site om de gebruikerservaring te verbeteren.
Lees hier hoe wij omgaan met deze data.