Psychose: ziekte of zegening?
In het Westen krijgen mensen die stemmen horen en kampen met stemmingswisselingen vaak het label psychotisch, bipolair of schizofreen. Maar in veel inheemse stammen worden ze juist omarmd als sjamanen. Filmmaker Phil Borges vraagt zich in de documentaire Crazywise af: wat kunnen wij daarvan leren?
De Amerikaanse filmmaker en mensenrechtenfotograaf Phil Borges ontmoet tijdens zijn werk veel mensen die in onze cultuur als ‘gek’ worden gezien, maar in andere gemeenschappen op handen worden gedragen. Hij begon zich af te vragen: zit er meer achter deze ervaringen die wij in het Westen als ziekte bestempelen? En wat als we psychose zien als een manier om te transformeren in plaats van iets wat onderdrukt en bestreden moet worden?
Gedurende een aantal jaren bezoekt hij diverse inheemse stammen over de hele wereld en brengt de sjamanen daar in beeld. Ook zoekt hij contact met mensen in de VS die kampen met wat wij psychoses noemen. Het verschil tussen hun levens is er een van dag en nacht en dat zet de kijker aan het denken.
Ben je westerling en verkeer je in een grote psychologische crisis? Grote kans dat je in een psychiatrische instelling terechtkomt, gelabeld wordt met psychose, bipolaire stoornis of schizofrenie en allerlei medicijnen voorgeschreven krijgt. Borges spreekt tientallen ex-psychiatrische patiënten die jarenlang zonder te genezen ronddoolden in het regulier medisch circuit.
Neem Adam (27) uit Seattle. Toen hij twintig was, kreeg hij hevige stemmingswisselingen. Dagenlang sloot hij zichzelf op en schreef zijn gedachten op in notitieboekjes. Hij geloofde bijvoorbeeld dat hij familieproblemen kon oplossen met een wiskundige som. “Ik verloor mezelf te veel in nadenken, maar tegelijkertijd voelde ik me voor het eerst verbonden met het universum, dat was zó mooi”, vertelt hij aan de filmmaker.
Maar na deze manische periode kleurt een zware depressie alles om Adam heen donker. Omdat zijn familie zich ernstige zorgen maakt, laat hij zich opnemen in een psychiatrische instelling, waar hij de diagnose bipolaire stoornis krijgt. Zijn klachten verergeren. Hij voelt zich opgesloten en wordt steeds angstiger, waarop hij weer naar huis keert.
Vier jaar lang krijgt hij vijftien pillen per dag voorgeschreven, van lithium tot antipsychotica, maar de bijwerkingen wakkeren juist zelfmoordneigingen aan. Vanwege hevige angstaanvallen durft hij de straat niet op. Zijn moeder zorgt fulltime voor hem. Adam: “Ik raakte mijn baan kwijt, mijn vrienden, mijn identiteit. Ik begon met drinken, blowen en raakte verslaafd aan de medicatie.”
Ook de New Yorkse Ekhaya (32) kreeg rond haar twintigste angstaanvallen. “Ik kwam in een realiteit terecht waar ik niets vanaf wist. Ik zag overleden mensen en hoorde stemmen die zeiden dat ik mezelf pijn moest doen. Het was verschrikkelijk beangstigend. Maandenlang sloot ik mezelf op in mijn kamer met de lichten uit.”
Duizenden kilometers verderop, in Dharamsala (India) interviewt Borges een man van Adams en Ekhaya’s leeftijd die met dezelfde klachten worstelde. Alleen kreeg hij geen diagnose of medicijnen. Integendeel: de monniken in het dorp huilden van blijdschap: het orakel was gekomen! Deze man had de potentie om genezer te worden. Hij werd begeleid door de monniken en tijdens ceremonies waar de hele gemeenschap bij aanwezig is, gaat hij nu in trance om mensen te helen.
Ook Sukelen (37) uit Noord-Kenia vertelt hoe bang ze was toen ze visioenen zag en stemmen hoorde, maar haar grootmoeder stelde haar gerust en leidde haar door haar crisis. ‘Je hebt een bijzondere gevoeligheid’, zei ze. Vandaag de dag is Sukelen een gerespecteerde genezer in de Samburu stam.
Borges is te gast bij mystieke ceremonies van inheemse bevolkingsgroepen en schiet intieme beelden die laten zien hoe krachtig mensen kunnen zijn die wij vaak als ‘gek’ zien. Zijn aanpak is ‘dicht op de huid’ te noemen. Hij bouwt overduidelijk een hechte relatie op met Adam en volgt hem tijdens zijn donkerste en meest kwetsbare momenten, wat zorgt voor ontroerende opnames.
Ook interviewt hij tientallen vooraanstaande schrijvers, antropologen, therapeuten, psychiaters en wetenschappers. Neem journalist Robert Whitaker, genomineerd voor de Pulitzer Price voor zijn baanbrekend psychiatrisch onderzoek. “In het Westen gaan we ervan uit dat psychische stoornissen veroorzaakt worden door een chemische disbalans in de hersenen en dus opgelost kunnen worden met een medicijn”, vertelt hij. “Ben je depressief? Dan heb je een serotoninetekort. Ben je schizofreen? Dan heb je een overschot aan dopamine. Maar volgens toponderzoekers is dit nooit aangetoond, het is slechts een metafoor”, vertelt hij aan Borges.
Ook schrijver/professor psychiatrie Allen Frances zet vraagtekens bij het westerse medicijngebruik. “Medicatie kan krachtig en helpend zijn óf krachtig en schadelijk. Ook levert afbouwen vaak meer problemen op dan het probleem zelf.”
De geïnterviewden geven hun visie op vragen als: zijn we gaan geloven dat je alles met een pilletje kunt oplossen en bestrijden we enkel de symptomen? Raken we door medicijnen uit contact met ons gevoel? Is het slim om mensen te helpen volgens een farmaceutisch one-size-fits-all-raamwerk?
“We leven in een rationele wereld en zitten opgesloten in ons hoofd. Wanneer we een spirituele ervaring hebben, zijn we daarom helemaal de weg kwijt. In plaats van stigmatiseren, moeten we mensen in een psychologische crisis juist tools geven, leren aarden en werken met deze staten van hoger bewustzijn”, vindt therapeut en sjamanistisch beoefenaar Sandra Ingerman.
“In de meeste niet-westerse culturen geloven ze dat er betekenis schuilt achter stemmen horen en visioenen zien, alleen in het Westen niet”, zegt professor klinische psychologie John Read. En juist door die ontkenning raken mensen zoals Adam het contact met de maatschappij en zichzelf kwijt, zoals de documentaire laat zien.
Na een Vipassana-meditatie retreat stopt Adam met zijn medicatie en vindt een tijdje rust. Maar na het vierde retreat komen pijnlijke herinneringen over misbruik door zijn grootvader naar boven en de meditatiebegeleiders ontzeggen hem de meditaties, omdat ze niet zijn opgeleid om hem adequaat op te vangen. Zijn ouders weigeren het verhaal over het misbruik te geloven en Adam raakt geïsoleerd van zijn familie, zijn vrienden, verliest zijn huis, zijn baan en raakt dakloos. “Als de wereld niet gek is, zal ik het wel zijn”, zegt hij.
Ook met Ekhaya gaat het bergafwaarts. Door de angsten en depressies verliest ze haar baan en haar kinderen en komt bij de daklozenopvang terecht. Nadat ze probeert zichzelf van het leven te beroven door druk verkeer in te lopen, belandt ze op de eerste hulp in het ziekenhuis. “De psychiater schreef antipsychotica voor en stuurde me weg. Ik nam alle pillen in een keer in en werd weer wakker in het ziekenhuis, vastgebonden aan het bed.”
Ook zij blijkt misbruikt te zijn door een familielid, haar vader. Ze laat een foto van zichzelf zien als jong meisje. “Ik lach, maar in mijn ogen zie je verdriet. Ik deed altijd alsof ik gelukkig was, lachen was een masker.”
Volgens veel van de geïnterviewden begint een emotionele crisis waar Adam en Ekhaya mee kampen met ontkenning van trauma uit de kindertijd. Als er dan vervolgens enkel een farmaceutische oplossing wordt aangeboden in plaats van begrip en acceptatie, blijven de ontkenning en de daaruit voortvloeiende problemen voortbestaan.
“Wat we de maatschappij in het Westen bieden, is een pleister, maar dat is geen blijvende oplossing. De beste plek om psychiatrische problemen aan te pakken is via de gemeenschap. Praten, begrip en respect krijgen”, vindt Frances. Steungroepen voor psychiatrische patiënten waar de focus ligt op hun kracht is een van de oplossingen die aangedragen wordt.
Want volgens sjamanistische traditie hebben de mensen die zelf door een emotionele crisis heen zijn gegaan de potentie om anderen te helpen, zo leren we uit de documentaire. Ex-psychiatrisch patiënt Will Hall is daar een mooi voorbeeld van. Ooit werd hij opgenomen voor zware depressie, suïcidaliteit, schizofrenie en een bipolaire stoornis. Nu is hij therapeut en leider van een steungroep voor ex-psychiatrische patiënten. Zoals Boeddhist-leraar Roshi Joan Halifax zegt: “Boeddha zou niet verlicht zijn als hij niet eerst door een diep dal was gegaan.”
Crazywise stipt kort de potentie van holistische, alternatieve zorg aan. Helaas wordt er nauwelijks ingegaan op therapiesoorten die ook aangeboden worden binnen het reguliere systeem, zoals psychotherapie. Dit geeft een wat eenzijdig beeld, maar wellicht is deze hulpverlening in Nederland toegankelijker dan in de VS.
Ook op de vraag hoe de sjamanen mensen precies helpen, wordt geen antwoord gegeven, maar misschien reikt dat voor ons westerlingen ter ver om überhaupt te begrijpen. Toch doet dat niets af aan de waarde van deze documentaire, die op intieme en ontroerende wijze nieuw licht schijnt op psychose.
‘De wond is de plek waar het licht naar binnenkomt’, Crazywise begint met deze uitspraak en eindigt met bewijs dat dichter Rumi misschien wel gelijk heeft. De documentaire laat zien hoe Adam en Ekhaya zich uiteindelijk door hun crisis heen weten te worstelen en zingeving in hun bestaan vinden.
“Misschien ontdekken we in het Westen dat er een verband is tussen ‘crazy’ en ‘wise’, is het laatste woord van de filmmaker. Een ding is zeker: na het zien van deze documentaire kijk je nooit meer hetzelfde naar psychose.
Wil je de film zelf zien? Met het wachtwoord CWDUTCH (let op: hoofdletters!) kun je de film gratis via Vimeo kijken.
Dit artikel is geschreven door: Marijke van der Linde – journalist, copywriter, eindredacteur en schrijfdocent
Marijke schrijft graag scenes, korte verhalen, sprookjes en gedichten en volgt regelmatig creatieve schrijfcursussen aan de Schrijversvakschool in Amsterdam en het Utrechts Centrum voor de Kunsten. Meer weten? Bezoek haar website: www.tikmachine.nl
Wij gebruiken cookies op deze site om de gebruikerservaring te verbeteren.
Lees hier hoe wij omgaan met deze data.